Trinh thử

0. Cảm đề

Khen thay chuột bạch chính chuyên
Ngán thay đen trắng đảo điên trò đời
Gặp cơn dâu bể đổi dời
Đã thiêng hơn vật là người tính sao?
Ngẫm xem đất thấp trời cao
Thế nào là trọc thế nào là thanh?
Quyển vàng dỡ trước đèn xanh
Lưu phương lưu xú rành rành còn ghi

Thế mới biết
Thói tà phong tan chóng
Mùi chính khí thơm lâu
Người mẫn thế động lòng đau xót
Văn ngụ ngôn giãi ý cao sâu
Trách ai hắc bạch thay lòng, vì nấm lợi mồ danh mà lẩn quất
Để khách thanh cao ngứa mắt, nghĩ tình đời thói tục lại âu sầu
Ngán thay chiếc mặt phong trần, sóng vùi dập cũng thừa một kiếp
Khéo bỡn cợt cái mồm nguyệt đán, lời mỉa mai để lại ngàn thâu

1. Chuột bạch cự tuyệt chuột đực

Vừa năm Long Khánh đời Trần
Muôn phương triều cống mười phân thái bình
Ngụ miền lộc đỗng cảnh thanh
Là Hồ sinh vốn thiện danh đang thì
Nhiều bề cách vật trí tri
Tiếng muông chim lại hay suy nên lời
Kinh thành nhân thủa ra chơi
Lý Lê thủ tướng gần nơi ngụ nhà
Canh ba thánh thót đồng hồ
Lạ nhà chưa ngủ hồ đồ xiết bao
Bỗng nghe bên cội bích đào
Tiếng con muông sủa bào hao dậy dàng
Chẳng là chuột bạch bên tường
Cong đuôi mà chạy vội vàng hãi kinh
Cửa hang sẵn ở góc thành
Chạy ngang vào đó ẩn mình một khi
Mất mồi muông lại chạy đi
Trong hang dường tiếng nam nhi hỏi rằng:
"Uẩy ai quen thuộc chưa tường
Đêm khuya đường đột vì chưng cớ nào?"
Hồ sinh thấy sự lạ sao
Đến bên tường ghé mắt vào dòm chơi
Thấy con chuột đực nằm dài
Lời ăn tiếng nói như người chưa khôn
Đương khi nói ngọt nói ngon
Bây giờ chuột bạch còn run như cầy
Một giây tỉnh lại mới hay
Vì chưng lỡ bước biết đây chốn nào
Tới lui không biết làm sao
Khác nào như thể cáy vào hang cua
Dám bày nông nỗi trình thưa
Rằng: "Tôi nhà cũng quanh co miền này
Quá chân lạc lối tới đây
Chẳng may bỗng gặp muông cầy bất nhân
Phúc sao mà cũng mau chân
Chạy vào lại được gửi thân chốn này
Rộng cho nương náu ở đây
Được qua nạn ấy ơn dày dám vong"
Lời ăn tiếng nói thong dong
Chàng nghe cũng động tấm lòng nước mây
Rằng: "Sao cả quyết tới đây
Nào chồng con ở đâu, nay làm gì?
Một mình khuya khoắt ra đi
Dường như giống vạc, cớ gì ăn đêm?
Hay là nhắn cá gửi chim
Đêm xuân đón gió đi tìm mùi hương
Rằng ta rộng rãi lòng thương
Phỏng như gặp kẻ phũ phàng thì sao?"
Nàng nghe chàng nói thấp cao
Nỗi mình mới kể tiêu hao xa gần:
"Thiếp nay ở mái đông lân
Vì cơ thương cẩu lang quân tếch ngàn
Mối lòng khôn xiết thở than
Thương chồng lại xót một đàn con thơ
Rồng rồng theo nạ sớm trưa
Của đâu cho được dư thừa miếng ăn
Pha phôi chẳng quản nhọc nhằn
Chân le chân vịt nào phân đêm ngày
Nghe quan thủ tướng bên này
Cửa nhà tráng lệ của dày bằng non
Muốn ăn hét phải đào giun
Pha bờ xông bụi nào còn biết e
Đêm hôm cũng dấn mình đi
Sang đây kiếm ít đem về làm lưng
Ai ngờ gặp đứa gió trăng
Cho nên khuất nẻo lạc chừng khốn thay!"
Chàng nghe nông nỗi giãi bày
Quyết lòng cầm sắt một hai dỗ dành
Rằng: "Nàng giải hết chân tình
Thương thay phận gái một mình long đong
Đã hay trong đạo vợ chồng
Nghĩa sâu tình nặng há lòng chẳng thương
Kinh quyền đôi lẽ là thường
Được nơi tựa ngọc nương vàng thời thôi
Chẳng lo mẹ góa con côi
Sớm khuya loan phượng no đôi dường nào
Chẳng lo liễu cợt hoa chào
Bướm gìn ong giữ làm sao cho tuyền
Vả nàng là gái thuyền quyên
Phỏng khi gặp kẻ vô duyên khôn dè
Ví mà dốc tấm lòng quỳ
Giữ sao cho được trọn bề hướng dương"
Nàng nghe ăn nói sỗ sàng
Muôn sầu tầm tã hai hàng chứa chan
Cúi đầu thưa nói khoan khoan:
"Thiếp như phận liễu gặp cơn gió đoài
Đã thương mới dám ngỏ lời
Nhớ trong thanh sử hôm mai ghi lòng
Chữ rằng tòng nhất nhi chung
Gái hiền thờ chỉ một chồng chẳng hai
Cương thường đạo cả há chơi
Một niềm hằng giữ, mấy lời đinh ninh
Vả nay bóng đã xế mành
Dám đâu còn lại gieo mình nữa nao
Mặc ai ong bướm xôn xao
Mười phần cũng chẳng chuyển dao một phần
Hạ qua dám ước lại xuân
Dễ hầu gà luộc mấy lần nữa sao?
Phận đành cho ả họ Tào
Mong sân hòe được thanh cao là mừng
Bây giờ sẩy bước lỡ chừng
Tôi đây đã đội ơn chưng lòng chàng
Đoái thương thân phận lỡ làng
Dạy đường phương tiện lòng càng cám ơn
Tóc tơ giải hết nguồn cơn
Quyết liều chịu tốt thờn bơn một bề
Vu qui núi chỉ non thề
Tấc lòng đá tạc vàng ghi dám rời
Ở đời kiên ngạnh với đời
Kẻo e oanh yến những lời khen chê"
Chàng rằng: "Nàng vẫn chấp mê
Chẳng hay lo trước ắt thì lụy sau
Hãy suy cho thấu cơ mầu
Trong khi tụy hoán dễ hầu một ai
Chữ rằng xuân bất tái lai
Một ngày là mấy sớm mai hỡi nàng
Tới lui đôi lẽ cho tường
Tính bề xử biến hơn đường kiên trinh
Kết làm phu phụ chi tình
Chẳng lo thuyền bách lênh đênh giữa nguồn
Lòng xuân tưởng đến cũng buồn
Chẳng nghe câu ví phương ngôn thường lề
Chơi xuân kẻo hết xuân đi
Cái già sồng sộc nó thì theo sau
Ngựa qua cửa sổ bao lâu
Kiếp toan kiếm chốn bán sầu mua vui
Hoa tàn nhị rữa thì thôi
Bấy giờ ai kẻ còn lời tóc tơ
Một mình giữ đống con thơ
Dễ ai lo lắng sớm trưa với nàng
Có khi biến, có khi thường
Suy điều cùng chiếu cùng giường vầy vui
Song song như đũa có đôi
Ấm no cùng thỏa, ngọt bùi cùng ăn
Bằng khi vò võ nửa chăn
Canh khuya trằn trọc băn khoăn vui gì
Được chăng một tiếng tiết nghì
Bắc đồng cân thử xem bề nào hơn
Xưa nay mấy kẻ hồng nhan
Gan vàng dạ ngọc cơ hàn được đâu
Như người phú các thư lâu
Lòng son dạ sắt mình đâu dám bì"
Nàng rằng: "Phận gái vụng về
Đắn đo chút cũng thấu bề phải chăng
Vợ chồng đạo cả lẽ hằng
Tạo đoan lẽ ấy há rằng phải chơi
Kể từ thủa mới thiên khai
Nằm hang ở nội chưa ai biết gì
Cũng còn có lễ lệ bì
Chê loài cẩu hợp răn bề dâm bôn
Phu thê phong hoá chi nguyên
Sự vong như thể sự tồn kẻo quê
Trời đâu phụ kẻ tiết nghì
Lân kinh Mao giản tạc ghi còn truyền
Đời xưa mấy gái tiết hiền
Chẳng nên giống nọ thì nên giống này
Mấy người tính nước lòng mây
Sớm đưa gã Lý tối vầy chàng Trương
Sử xanh còn chép rõ ràng
Lòng này đâu dám ra tuồng như xưa
Kẻ chồng còn đó trơ trơ
Cùng người khác đã đợi chờ tình chung
Kẻ thời mới khuất mặt chồng
Chưa xanh ngọn cỏ, cải dong biến nghì
Những loài ấy kể làm chi
Rành rành bia miệng còn ghi đến rày"
Chàng nghe lại nói lời này:
"Nàng tuy biết một chưa hay biết mười
Đã là tai mắt ở đời
Cứ mình chớ bắt chước người vụ danh
Ở trong thế sự vẩn thanh
Hễ mà miễn được ích mình thời thôi
Ví dù bắt chước như ai
Nói màu trinh tiết ở loài bôn ba
Hán thời Lã hậu ai qua
Sớm khuya cửa tía vào ra nhà vàng
Từ khi khuất mặt Hán hoàng
Mà lòng tư túi với chàng Tự Cơ
Ả Hồ Dương nọ chẳng vừa
Cớ gì mà lại toan thờ Tống công
Kìa như Vũ hậu cũng nồng
Mày ngài được sánh bệ rồng mấy phen
Vua Đường thoắt mới xe tiên
Rủ rèm trong đã có nguyền riêng tây
Họ Trương đôi gã đẹp thay
Hứa Tam Tư lại chuyền tay mận đào
Điêu Thuyền há chính chuyên nào
Khi ra Lã Bố khi vào Đổng công
Gặp ai thời nấy là chồng
Cõi đời đâu đấy đều cùng cười chê
Thử coi lấy đấy mà suy
Người thiêng hơn vật nào nghì ở đâu?
Người thời đắc thế sang giàu
Còn cầu thích ý còn cầu hưu danh
Huống chi vật mọn quần sinh
Giữ sao vẹn chữ tiết trinh mà bì"
Gót đầu nàng lặng ngồi nghe
Lâu lâu lại ngoảnh mặt đi thở dài
Chàng nghĩ đàn đã êm tai
Kể đường lợi hại nói chơi xa gần
Rằng: "Thương nàng chửa yên thân
Ở nơi đình chủ đông lân bây giờ
Khó khăn nhà xác như vờ
Nước sông gạo chợ củi mua củi đồng
Thịt chẳng có, cá thời không
Chốn nằm chẳng có màn mùng che thân
Gà về bới nát cỏ sân
Mèo buồn lại chạy kiếm ăn ngõ ngoài
Chó nằm hè gậm vỏ khoai
Lợn ngồi dũi đất ngậm hơi gầy gò
Vật nuôi còn chửa được no
Của đâu thừa thãi để cho đến nàng
Vả hay tiếc của giữ giàng
Giang san một nắm lại càng dấu dung
Vắt chày ra nước ròng ròng
Miếng ăn đè cột chớ hòng mon men
Hứng tay dưới, vắt tay trên
Rán sành ra mỡ bon chen từng điều
Treo cổ chó, buộc cổ mèo
Bình dưa lọ muối chắt chiu nom dòm
Vặt đầu cá vá đầu tôm
Liệu thưng bữa sớm bữa hôm ít nhiều
Hạt rơi hạt rụng bao nhiêu
Chậu bồn úp lại ai đào chẳng ra
Thấy nàng lòng dạ xót xa
Châu chan sầu tủi nghĩ hòa thương cho
Anh nay nhờ phận ấm no
Tổ nhân thiên táng, huyệt do mối đùn
Hợi long nhập thủ chuyển khôn
Bao nhiêu hổ thủy cũng tuôn nhập đoài
Rày chen vượng tướng hào tài
Đông phương tị ngọ mấy đời đến nay
Vả xem cây lộc tốt thay
Quý nhân phù trợ tài này làm nên
Lại xem tiền định chẳng hèn
Mười thầy cũng nói như in một lời
Số tử vi đã giãi bày
Tham lang thủ mệnh ắt rày vượng thay
Vậy nên gặp cửa người đây
Ngôi cao nhất phẩm, lộc dày thiên chung
Tòa ngang dãy dọc trùng trùng
Tả lâu hoa tạ, hữu cung ngọc đường
Của thời núi bạc non vàng
Thóc Chu lúa Hán kho tàng xiết đâu
Thạch Sùng tắc lưỡi lắc đầu
Nhân sinh rất mực hòa giàu hòa sang
Thức gì thức chẳng sẵn sàng
Giàu lòng ăn ở nghênh ngang một mình
Vả nhà lắm kẻ hiền lành
Tụng kinh chẳng nỡ sát sinh loài gì
Khi vui khúc khích đầu hè
Dẫu rằng gia chủ chẳng hề dễ dui
Ngẫm thân được chốn an vui
Hiềm vì một chút số xui muộn màng
Muốn cho vẹn nghĩa Tấn Tần
Tìm phương phụ hậu ân cần những lo
Đã từng xem quẻ bói rùa
Còn toan bói hạc xem cho mới đành
Nghe rằng già pháp thần linh
Quyết lòng cầu tự đinh ninh đến chùa
Trong nhà hắc hổ trấn phù
Sinh con sinh cái nuôi cho dễ dàng
Tìm thầy Biển Thước lập phương
Mã đề, qui bản, sà sàng, lộc nhung
Nhân sâm, liên nhục, mật ong
Pha cao hổ cốt ban long luyện hoàn
Bổ trong ngũ nội đã an
Vợ chồng lục vị, thập toàn uống chung
Trong lòng còn nghĩ chưa xong
Rắp tìm một kẻ thiên phòng chưa ai
To đầu vú, cả dái tai
Dày nơi ngư vĩ, cao nơi ngọa tàm
Biết đâu như thế mà tìm
Nhờ tay Nguyệt lão khéo đem kết nguyền
Hôm qua máy mắt cho liền
Nhện sa trước mặt báo tin ngoài thềm
Bẻ chân gà mới so xem
Vững con, tươi cái, ngoài đun quá nồi
Cho hay duyên kiếp bởi trời
Nghiệm xem báo ứng rạch ròi chẳng sai
Hôm nay mẹ nó đi chơi
Phỏng chừng cũng đến có đôi ba ngày
Mà nàng lạc lối tới đây
Vả coi hình tướng cũng tày nàng Oanh
Khác loài tước bộ xà hành
Lại xem phụ tướng kiên trinh ai bì
Muốn nên một chút nghĩa chi
Chẳng hay nàng có khứng vì cùng chăng?
Đưa duyên nhờ gió gác Đằng
Đành hay con tạo nhắc bằng đồng cân
Sau toan cách cựu đỉnh tân
Lại vầy lại hợp cho nhuần sớm khuya
Nọ là núi chỉ non thề
Bất kỳ nên nghĩa tương kỳ mới hay
Đem con sang ở bên này
Phòng khi ấm lạnh đỡ thay cho mình
Nơi ăn chốn ở chung chinh
Chẳng lo khó nhọc cũng đành ấm no"
Nàng nghe chàng nói nhỏ to
Bây giờ mới kể sự Hồ Quý Ly:
"Làm người mang tính hồ nghi
Thấy người cốt ngạnh chẳng vì chẳng yêu
Vẫy vùng ếch giếng tự kiêu
Tham lam chẳng khác Lý miêu đời Đường
Bệ rồng gác phượng tấc gang
Quen lòng khuyển mã toan đường dong thân
Nỡ làm đố quốc hại dân
Những phần ích kỷ nào phần ích ai
Rồi ra động đất chuyển trời
Bấy giờ có lẽ đứng ngồi làm thinh
Cá ao lệ nữa cháy thành
Cũng nhiều cấp phải lánh mình cho hay
Sao bằng đình chủ thiếp nay
Ba gian oa xá tháng ngày tiêu dao
Chẳng lo đuổi thỏ săn hươu
Rồng còn uốn khúc ở ao đợi thì
Kình nghê vui thú kình nghê
Tép tôm thì lại vui bề tép tôm
Xem loài bán thỏ buôn hùm
Thấy mồi như trĩ bởi tham mắc giò
Thà ăn cáy ngáy o o
Còn hơn ngay ngáy ăn bò làm chi
Chớ quen bán chó mua dê
Vui cùng hạc nội ham chi gà lồng
Sá chi chiều ấy như không
Xác ve luống chịu tiếng trong cõi đời
Gặp sao hay vậy, bao nài
Cớ chi mà phải nghe ai bây giờ"
Chàng rằng: "Hãy được nương nhờ
Bao giờ biến cải bấy giờ sẽ hay
Chừa khi đến nỗi cháy mày
Vội chi mà bỏ chốn này đi đâu
Mặc khi báo ứng nhiệm mầu
Quý Ly dù có về sau chẳng tuyền
Cưỡi rồng ta đã băng nguyền
Ứng điềm hùng hủy vầy đoàn gái trai
Chước nào ước được như lời
Cũng đành muôn kiếp ngàn đời chẳng quên"
Nàng rằng: "Lời dạy quá nên
Song trong lòng nọ đá vàng dám nguôi
Tuy rằng nương náu ở đời
Dường ve gầy gục dường giơi võ vàng
Những lo trọn đạo thờ chồng
Chồng sao thiếp vậy kẻo càng xấu nhau
Hầu mong nát ngọc trầm châu
Lầu cao chẳng quản giếng sâu chẳng từ
Bận vì một lũ con thơ
Mong khi cả lớn bấy giờ sẽ hay
Ví đeo tính nước lòng mây
Thì chi chim Việt đỗ rày cành nam
Mấy thu nước mắt chan cơm
Lưng canh đĩa muối quải đơm thường lề
Bởi phân làm thập nhị chi
Trong kinh ghi dạy thử bì còn gương
Dám đâu lỗi đạo cương thường
Nghĩa phu phụ nỡ dám đường bội vong
Thấy câu phu xướng phụ tòng
Ghi lời tiên thánh dặn lòng đinh ninh
Há còn kén cá chọn canh
Cơm nem đã trải tay chanh đã từng
Ơn chàng thương kẻ lỡ chừng
Xin đừng dạy tiếng gió trăng nữa rày"
Nghe lời chàng mới chau mày
Nghĩ rằng tiết ngọc khó lay được nào
Dỗ dành không biết chước sao
Vẫn là hờ hững làm cao với mình
Lại bày lời khác ướm tình
Để xem lòng gái tiết trinh kia là:
"Rày nhân bướm được gần hoa
Thuyền ngư ông tới doành mà chẳng nhưng
Chàng Lưu từ sánh ả Hằng
Bởi chưng gặp gỡ há rằng rắp rinh
Bạch viên xưa kết Tôn sinh
Chẳng vì dan díu bỏ kinh tòng quyền
Cầm lành dù chẳng nối huyền
Nghe trong tình ý còn nên tiếng gì
Bá Nha đã gặp Tử Kỳ
Bảo sơn ai nỡ trở về tay không"
Nghe lời nàng mới ngán xong
Rằng: "Sao quân tử ra lòng sài lang
Qui dâm ghi lại còn gương
Trong kinh giới sắc sao chàng chẳng răn
Tràng Khanh tư ả Văn Quân
Tống sinh dùng gái chủ nhân chẳng vì
Chàng sao chưa tát sông mê
Xui ai cải tiết biến nghì sao đang
Ví lòng thiếp chẳng đá vàng
Thời danh tiếng ấy nữa chàng để đâu?"
Chàng nghe thấy nói gật đầu
Rằng: "Anh là kẻ bất cầu lợi danh
Chớ tin bạch diện thư sinh
Một văn luận thử mà khinh giá này
Xiết bao bướm lũ ong bầy
Chẳng quen khoét vách chẳng hay leo tường
Dám nào thiết ngọc thâu hương
Gìn trong danh tiết lánh đường phiền hoa
Ví dù đem thói dâm tà
Mày loan tóc phượng vào ra hiếm gì
Tin chim thư cá gửi đi
Cũng nhiều nơi rắp nơi vì riêng tây
Đắp tai làm mặt chẳng hay
Những lời hoa nguyệt xưa nay chưa hề
Thấy nàng gái ở có nghì
So xem khác giá nữ nhi thời này
Ước nên chút nghĩa nước mây
Chẳng mê gì sắc bởi say vì tình
Chúa xuân dẫu có đành hanh
Đến vườn cũng bẻ một cành cho cam
Rồi ra đôi ngả bắc nam
Dẫu lòng thu tưởng xuân tầm được chăng
Tình xuân ví chẳng đãi đằng
Cũng đà mang tiếng răng răng bề ngoài"
Dứt lời nàng mới giãi bày:
"Những điều mặt dạn mày dày khó coi
Vườn xuân chàng sẵn có nơi
Nguyệt hoa sao nỡ ép nài như ai
Bây giờ rừng mặt vách tai
Việc trong mới rắp kẻ ngoài đã hay
Vầng trăng đã ngả về tây
Để cho thiếp trở về rày với con
Đường trường trở cách nước non
Lũ hài tưởng nó hãy còn thơ ngây
Nể lời quanh quất mãi đây
Hoặc người về đó lời này tiếng kia
Lại càng dại dáng nga mi
Trăm năm danh tiết xướng tùy sao đang
Ví đem tang bộc thói thường
Xưa nay dạ sắt gan vàng như không"
Biết rằng nàng chẳng chuyển lòng
Bấy giờ chàng mới nói sòng họa may:
"Vốn người chính thất nhà này
Trâm anh lịnh tộc xưa nay vẫn là
Đàn bà ấy mới đàn bà
Ngọt ngào có một, sai ngoa chưa từng
Chìu chồng khuya sớm nỏ nang
Phải chăng chẳng dám cạy răng một lời
Ra vào bặt tiếng ngậm hơi
Một mình săn sóc hôm mai nhọc nhằn
Muốn cho được kẻ đỡ đần
Quan quan hảo điểu muôn phần những mong
Chẳng như kẻ bắc người đông
Ghen tuông vì nỗi chồng chung nồng nàn
Cát leo cù mộc rắp toan
Xích thằng xui khéo tạo đoan một niềm
Được nàng làm chị làm em
Cùng ăn cùng ở chẳng hiềm giận chi"
Nàng rằng: "Chàng dạy thế thì
Phụ nhân đố kỵ xưa kia còn lời
Phương ngôn câu ví để đời
Nhường cơm nhường áo dễ ai nhường chồng
Hiếm chi trong chốn non sông
Thiên hương quốc sắc như bông hoa đèn
Sá chi nửa cánh hoa tàn
Tình kia ý nọ bàn hoàn nữa chi
Thiên cao mà lại thính ti
Trên đầu chẳng nghĩ còn thì có ai
Cố lòng ép trúc nài mai
Mượn dao thiếp quyết một bài cho xong"
Bấy giờ kinh sợ hãi hùng
Bát trân chàng mấy giải lòng cho qua
Rằng: "Nàng may lại tới nhà
Tiễn đưa một tiệc gọi là cố tri
Dẫu rằng dưa muối chớ nề
Còn thừa nàng phải đưa về cho con
Gọi là của khác nước non
Đưa ra mọi thức miếng ngon mỹ hào
Nem lân, chả phượng, yến sào
Đàn con chưa dễ biết bao mùi này"
Trình rằng: "Nhà thiếp xưa nay
Ngày nào cũng phải như ngày thanh minh
Vả trong cương tỉnh phong thanh
Giang sơn một giải triều đình tri danh
Mở mang trời cũng có mình
Lẽ nào dám để thường tình cười chê
Xin thôi cho thiếp trở về
Ơn chàng non núi để thì đền sau"
Rằng: "Bây giờ chửa thấy đâu
Chẳng là rối đến mai sau ích gì
Cho hay rằng thói nữ nhi
Biết chăng chỉ có một bề mà thôi"
"Chàng sao khéo nói nên lời
Hoa kia nguyệt nọ ra người phải ru?"
Bấy giờ trong dạ oán thù
Lặng ngồi chàng mới nghĩ cho rạch ròi
Như ta cứu nạn cho rồi
Cũng nên ơn nặng muôn đời chớ sao
Thế mà nhiều nỗi ước ao
Thấy nào trả nghĩa thấy nào trả ân
Khôn ngoan rất mực hồng quần
Tại bình mà nói dối dần cũng xuôi
Nghĩ thương thân phận lạc loài
Chồng con nào có biết ai hay là
Trông người ra cách phong hoa
Thế mà những thói dâm tà thời không
Hay buồn lý bắc lân đông
Cho nơi cốt cách mà lòng chẳng yêu
Nay ta nói đã đến điều
Chẳng lay tiết ngọc chẳng xiêu lòng vàng
Tính rằng khuyên dỗ lấy nàng
Đỡ khi chim cá, tiện đường chung tư
Nghĩ mình là kẻ văn thư
Đầu đuôi nghĩ lại mà dơ dáng đời
Thôi thì thôi cũng chịu thôi
Kiếm đường chữa thẹn mấy lời cho qua:
"Thiềm cung bóng đã tà tà
Khuyên rằng mau trở lại nhà với con
Những lời ban tối nỉ non
Thấy nàng có dạ sắt son thử tình
Trăng hoa coi những làm thinh
Có trời hẳn biết cho mình mà thôi
Ví dù đây cũng như ai
Ép tình cá nước phải nài nẫm chi
Nàng hay nói quái nói kỳ
Xưa nay âm thịnh dương suy thường tình
Khen cho một dạ kiên trinh
Dẫu rằng nghiêng nước nghiêng thành dễ đâu
Xin đừng để tiếng cho nhau
Cành hoa còn giữ được màu tại ta"
Thưa rằng: "Thân phận đàn bà
Trông ơn đã được khỏi qua nạn rồi
Đức dày đành trả muôn đời
Nghe lời thiếp phải liệu lời kêu ca
Ơn dày trả nghĩa trăng hoa
Lại là nghiệp chướng lại là trái duyên
Xin chàng nghĩ lại chớ phiền
Đừng hồ nghi nữa thiếp xin trở về"

2. Chuột cái nổi ghen

Bấy giờ sắp sửa ra đi
Vợ chàng lo lắng việc chi đã về
Thấy chàng đưa tiễn đề huề
Ngâm thơ mà giải lòng quê kẻo nồng
Thơ rằng:
"Non sông cách trở vững ba thu
Giấc bướm mơ mòng núi Vọng Phu
Khen kẻ rắp cùng gan phượng chạ
Trách chàng toan tuốt ruột tằm khô
Một niềm dạ sắt in vầng thỏ
Mấy lúc lòng vàng chỉ bóng ô
Chăn gối lẻ loi đà mấy tối
Mà lòng đã nỡ thế kia ru"
Chuột bạch tức ý họa rằng:
"Danh tiết kia mà biết mấy thu
Nghe quyên khắc khoải tiếng tư phu
Mày ngài hoa ứ sầu khôn tả
Má phấn châu rơi giọt chẳng khô
Chút nghĩa đã nguyền vầng ngọc thỏ
Tấm lòng phó mặc bóng kim ô
Thâu đêm mang tiếng rằng kia nọ
Dạ sắt gan vàng dễ biết ru"
Họa thi rồi tạ lấy lòng
Giãi bày có cả vợ chồng cùng nghe:
"Gặp cơn sóng gió bất kỳ
Nhờ ơn cứu vớt đêm khuya nặng tình
Có nhà chị cũng như anh
Người ta ai cũng lòng lành như ai
Đè chừng bắt bóng dong dài
Đá mòn đã vậy, miệng người thì sao?
Xưa nay danh giá thế nào
Vì tôi một chút ra vào cho nên
Phải chăng chị để em xin
Bận lòng lo lắng giang sơn nỗi nhà"
Bây giờ nàng đã bước ra
Liệu điều chàng cũng giải hòa cho xuôi
Nàng rằng: "Trong bấy nhiêu lời
Rào sau đón trước cho ai đó mà
Chẳng tư túi, chẳng trăng hoa
Tội chi mà thiết việc nhà người dưng"
Tía tai đỏ mặt bừng bừng
Vật mình nàng lại vang lừng nói ra:
"Cớ chi thiếp mới vắng nhà
Đã lòng nhử nguyệt quyến hoa tơi bời
Vừa lòng thích ý thì chơi
Nhà này còn có xem ai ra gì
Cửa nhà lo lắng sớm khuya
Sướng se mạ cạn đi về xiết bao
No cơm thì rửng hồng mao
Dục hà dục hĩ muốn sao thì làm
Ai ngờ mật sứa gan hầm
Rắn toan gà luộc rượu tăm thỏa lòng
Khác nào như nhện đánh vòng
Ếch kia trong giếng còn mong kẻ dò
Đói thì đầu gối biết bò
No cơm ấm cật còn lo lắng gì
Chẳng thương đến nỗi thê nhi
Tìm mồi khuya sớm đã đi đỡ chàng
Trở về vừa đến đầu tường
Thấy con muông đứng cửa hang nó rình
Đã lâu nghe vắng phong thanh
Ngậm hơi như thóc đem mình về đây
Lại e lũ khỉ buông dây
Đến nhà nên nỗi nước này mà thương"
Ghen tuông nhiều tiếng dở dương
Chàng van như cốc, bày tường đầu đuôi:
"Canh khuya chưa nhắp còn ngồi
Lạ vì vắng vẻ thức coi cửa nhà
Bỗng nghe ngoài chốn tường hoa
Tiếng con muông sủa từ xa lại gần
Chút vì nàng mới lỡ chân
Hoặc khi muôn một trở ngăn dường nào
Song nga chưa biết làm sao
Bồi hồi gan vượn xôn xao khúc tằm
Thập thò hầu rắp ra thăm
Thấy nàng bạch thử đâm sầm vào hang
Dữ lành hai lẽ chưa tường
Giắt tay đã bảo có đường tìm ra
Nói rằng trong nghĩa lân gia
Phải con muông đuổi thế sa đường cùng
Một mình thân gái long đong
Dám xin cứu nạn ơn lòng chẳng quên
Một làm phúc, hai làm duyên
Chẳng nề cho ở một bên hẹp gì
Vừa ngồi một chốc lại đi
Há rằng có ý tứ gì cùng ai
Cớ sao gieo nặng những lời
Nghe ra chẳng chút vào tai cũng phiền"
Nàng rằng: "Sự đã quả nhiên
Nào ai nói đặt cho nên đoạn trường
Vợ con vừa bước ra đường
Ở nhà thắc mắc lo lường đứng trông
Phỏng rằng cậy dạ cậy lòng
Thế thì dỗ gái về phòng làm chi?
Ngửa nghiêng như ốc biết gì
Bặt ngay tắn hẳn dường dê mắc sừng
Thôi thôi chẳng lọ nói năng
Giấu voi ruộng rạ nghĩ rằng kín thay
Hang hầm ai dám móc tay
Chuột nào lại dám cắn dây buộc mèo
Ắt là toan rắp thế nào
Không dưng ai có bỗng theo về nhà
Ruồi kia một phút bay qua
Biết là đực cái lọ là sự ai
Ở trong chưa tỏ bằng ngoài
Dễ mà ăn cáy bưng tai được nào
Mê say chìm đắm má đào
Như mèo thấy mỡ khát khao thật là
Già chẳng thương, trẻ chẳng tha
Khác nào như ếch thấy hoa thì vồ
Thuồng luồng ở cạn có ru
Mà toan bắt chước đứa ngu sờ sờ
Chiếu chăn nào có hững hờ
Mà như voi đói thì vơ dông dài
Quen mùi bận khác ăn chơi
Có ngày cũng được như ai ghẻ tàu
Bấy giờ khốn đổ cho nhau
Miệng kênh gọi chó, tay mau đuổi ruồi
Ví dù lầm phải vợ ai
Giòng sông bè chuối mới hay cho đời
Sáng tai họ, điếc tai cày
Mà lòng lại tưởng đến người đào thơ
Những mong lại có bao giờ
Cho khuây khỏa dạ kẻo mơ mẩn tình
Ví không duyên nợ ba sinh
Nàng sao gặp nỗi bất bình tới đây?"
Nghĩ càng như tỉnh như say
Mặt như đầu lợn nhìn thầy trơ trơ
Nàng ngờ phải thuốc phải bùa
Ve sầu xác rũ nó cho ăn quàng
Cho nên thơ thẩn võ vàng
Tìm lươn cho kíp cháo thang giã giùng
Kẻo lòng tơ tưởng mơ mòng
Khỏi hồn Thục đế khỏi lòng đỗ quyên
Bấy giờ tính nết đã quen
Chắc rằng cua lỗ khó lên trên trời
Nàng rằng bắt chạch đàng đuôi
Kiện vô chứng cớ khôn lời đôi co
Nguyên viết hữu, bị viết vô
Minh đơn so với duyên do thế nào
Nó thời nhất hướng tại đào
Đi lên rừng biết đường nào truy đương
Vô tang tích tịch tình tang
Khôn làm lý đoán cho tường được đâu
Rầm nhà tiếng hỏi lao xao:
"Ai hay rằng sự giấu đầu hở đuôi
Vẫn còn thèm thịt thèm xôi
Ngày thường cơm tẻ thiếp nuôi lệ gì
Có cãi rằng quí dịch thê
Gái này chẳng dám nằn nì thương yêu
Già rồi lận cận bỏ liều
Sá chi vú xếch lưng eo sồ sề
Chẳng ưa cà chín bầu già
Tuổi đà dư lạp lịch đà quá niên
Có trăng nên nỗi phụ đèn
Chẳng ngon thể sốt thời liền bến hơi
Cười ra nước mắt hổ ngươi
Khen ai khéo đặt nên lời ví xưa
Còn duyên kẻ đón người đưa
Hết duyên vắng ngắt như chùa Bà Đanh
Thế tình chuộng lạ tham thanh
Thân tiên thân cú ra tình xấu chơi
Cầu Nôm đồng thủng lạ đời
Kẻo còn nhọc xác mệt người xông pha
Cắn đuôi tha trứng gần xa
Cái thân tất tả như bà đánh ong
Dã tràng xe cát luống công
Tò vò nuôi nhện há mong cậy nhờ
Ít lời chẳng muốn nói ra
Những điều chàng ở ắt là chẳng quên
Chèn nhau từng cạnh cho nên
Trong bàn đã phỗng tay trên nực cười
Tổ tôm kia thực là tài
Cửu vạn bát sách chờ hoài bán chi
Âm dương bác cục được thì
Cứ chi đứng hậu cứ chi lối lề"
Chàng rằng: "Lời nói cũng kỳ
Kể khoan kể nhặt thói quê thường tình
Tiếng chua hơn nữa vắt chanh
Toan đường tầm ngải lấn cành được sao
Ta đây dễ nạt được nào
Chẳng như kẻ quặp râu vào rẻ roi
Cũng toan níu náu cho rồi
Càng ngày càng một tỏ coi những màu
Cắm đầu mà chịu vuốt râu
Đã căm như ngựa cầm tàu mấy phen
Giống lừa ưa nặng đã quen
Thôi đừng dức lác huyên thiên tít mù"
Bấy giờ nàng lại tri hô
Sắn quần sắn áo thập thò cửa hang
Rằng: "Đà mang tiếng tào khang
Những nhờ rễ mận rễ bàng cùng nhau
Bây giờ nên nỗi cơ cầu
Bà làm cho tỏ ra đầu ra đuôi"
Miệng thời thở ngắn thở dài
Tìm đường thăm lối kíp dời lân đông
Cửa hang chuột bạch tới gần
Đã phần sỉ vả lại phần mỉa mai
Chuột bạch đỏ mặt tía tai
Hỏi rằng: "Ai đấy mắng ai chốn này
Con này chưa biết bà đây
Lại toan tiếng nọ lời này đành hanh"
Con mèo thủng thỉnh góc thành
Đến xem tranh đấu ra tình làm sao
Hai bên hồn lạc phách xiêu
Trèo non nhảy núi ra chiều lao đao
Lạ đường chuột cái sa ao
Thực là báo ứng trời nào có xa
Bạch thời chạy được về nhà
Bước qua cống gạo liền sa mình vào

3. Hồ sinh khuyên nhủ chuột cái

Ngẫm xem báo ứng kíp sao
Hồ sinh đứng nấp tường đào thử trông
Thấy con chuột cái vẫy vùng
Trên bờ mèo chực, những mong ra chào
Hồ giơ tay mới đuổi mèo
Vén quần lội xuống cán bèo vớt lên
Ráo lông tỉnh dậy vừa an
Cúi đầu mà lạy khoan khoan trình bày:
"Thiếp nay là phận thơ ngây
Phải chồng ruồng rẫy tới đây gặp nàn
Ơn ông cứu được thân tàn
Thửa công đức ấy muôn vàn xiết đâu
Nhờ ông lượng bể cao sâu
Hẳn cơ tạo hóa quên đâu kẻ hiền"
Sinh rằng: "Những tính hay ghen
Hễ là già néo ắt liền đứt dây
Rõ ràng kể nói cho hay
Ban khuya chuột bạch tới đây tìm mồi
Phải con muông đuổi một thôi
Vào hang mày ẩn an rồi lại ra
Lạ gì gái đẹp đến nhà
Chồng mày cũng muốn lân la với tình
Song le phải gái kiên trinh
Ra chiều khôn lẽ dỗ dành lại thôi
Ngươi về chưa tỏ đầu đuôi
Máu ghen nghiến ngẩm nói lời éo le
Dẫu rằng đức phật từ bi
Ắt là cũng giận huống gì chồng ngươi
Há rằng việc ấy bởi ai
Mình làm mình chịu trách người sao nên
Tính hay bạo hổ đã quen
Dám tìm chuột bạch đánh ghen tận nhà
Lại làm xấu bọn đàn bà
Oan lòng tiết phụ nghĩ đà phải chưa"
Nàng vâng nghe biết sau xưa
Rằng: "Ơn ông dạy bây giờ mới hay
Mấy lời nghĩ lại hổ thay
Trăng kia đã khuyết khôn xoay được tròn
Trót đà cả giận mất khôn
Bây giờ cắn rốn lại còn được ru"
Liệu lời sinh mới dạy cho
Lấy đường khuyên giải điển mô mọi lời:
"Việc này cơn cớ vì ngươi
Liệu về nói dỗ chồng nguôi thì là
Muốn cho yên cửa yên nhà
Chẳng gì hơn ở thuận hòa cùng nhau
Dễ ai đội áo qua đầu
Sao không nghĩ trước nghĩ sau cho tày
Ái ân là nghĩa nặng thay
Vợ chồng há phải một ngày rồi quên
Ở đời vô sự là tiên
Mà điều yên đẹp hơn bên cục cằn
Trót đà cùng chiếu cùng chăn
Lẽ nào con nhện mấy lần vương tơ
Tính sao như thể nước cờ
Nghĩ cho một phải hai vừa thời thôi
Chớ toan những sự tranh phôi
Bới bèo ra bọ tanh hôi cửa nhà
Đàn bà như hạt mưa sa
Gặp sao hay vậy biết là đâu hơn
Dẫu chồng trăm giận nghìn hờn
Cũng nên bấm bụng van lơn dỗ dành
Một câu nhịn, chín câu lành
Chớ hề tật đố cậy mình cậy công
Mới là phải đạo xướng tòng
Chìu người lấy việc, chìu chồng lấy con
Cơm chẳng lành, canh chẳng ngon
Rang rang thôi hết khéo khôn đàn bà
Mèo lành ở mả đâu là
Của yêu đâu có bày ra ở ngoài
Thôi đừng đua sức thi hơi
Há rằng ba chốn bốn nơi được nào
Tránh voi xấu mặt hay sao
Hãy xem sứa vượt được nào qua đăng
Làm chi mặt vượt mặt lăng
Dứt dây chẳng sợ động rừng kia ru
Thi bơi với giải thời thua
Đàn bà đâu có tranh đua cho đành
Kíp toan cải dữ làm lành
Ắt là sum họp yến anh một nhà
Dịu dàng phải phép đàn bà
Chẳng thời chua xót lệ sa ròng ròng"
Nàng vâng lời dạy ghi lòng
Trở về van lạy cùng chồng dám sai
Hồ sinh về chốn thư trai
Giở nghiên bút mới ghi lời kẻo quên
Nào ngờ vi vật chính chuyên
Rằng chê rằng cũng nên khen lệ gì
Cũng hay trinh tiết giữ nghì
Vật còn dường ấy huống chi là người
Ai hay đen bạc biến dời
Tuy người chẳng biết nhưng trời đã hay
Những người mặt dạn mày dày
So xem ắt cũng chẳng tày muông dê
Như lòng chuột đực khá chê
Toan đường quyến rủ dạ mê đạo lành
Ấy là chuột bạch chí thành
Ví dù nó chẳng tiết trinh ra gì
Thấy chưng quả phụ nhân nghì
Chẳng khuyên đường chính mà mê thói tà
Vậy nên eo óc cửa nhà
Chẳng nhưng chỉ trách đàn bà ngon ghen
Khá khen chuột bạch trinh kiên
Trăng hoa chẳng tưởng, giữ gìn tấm son
Dẫu rằng đá lở non mòn
Tấm lòng tạc sắt ghi son chẳng dời
Gặp cơn nhầm chốn sa vời
Chẳng tham chìu đãi nghe lời bướm ong
Mặc ai cợt diễu thử lòng
Gan vàng chẳng chuyển chẳng long chút nào
Đương cơn gặp bước lao đao
Thế mà vẫn được ra vào ấm no
Khá chê chuột cái dại rồ
Chồng đi hoa nguyệt chẳng cho được nào
Phải điều khuyên dỗ thấp cao
Cớ chi đè nén sông giao cậy mình
Làm trai ba bảy mới xinh
Tài nào mà giữ một mình được ru
Cả ghen nên nỗi cay chua
Chồng ruồng rẫy phải sa hồ càng thương
Người xưa câu ví còn gương
Đàn bà cả tiếng tan hoang cửa nhà
Sự này dù thực dù ngoa
Ghen tuông thì cũng người ta thường tình
Xét xem giống vật cho tinh
Mà cơ báo ứng rành rành chẳng sai
Huống chi là đấng làm người
Thửa lòng cho chính nào trời phụ ai
Tóc tơ một chút chẳng sai
Vậy nên làm chuyện đặt vài lời hoa
Khi rồi ai muốn ngâm nga
Gọi là theo thói nôm na dõi truyền